Trening Słuchowy Tomatisa

Metodę kształcenia uwagi słuchowej wynalazł 40 lat temu dr Alfred Tomatis – francuski otolaryngolog, neurolog i foniatra. Stosowana jest ona w ponad 200 ośrodkach na całym świecie. Korzystają z niej dzieci, nastolatki i dorośli mający trudności, o różnym stopniu nasilenia, z komunikacją, nauką i posługiwaniem się językiem.

 

Terapia wg Metody Tomatisa polega na słuchaniu dźwięków z wykorzystaniem urządzenia zwanego „elektronicznym uchem”, które jest idealnym modelem ludzkiego ucha. Ćwiczy ono ucho w taki sposób, aby mogło pracować bez zakłóceń. Ćwiczenia te stymulują centralny system nerwowy, a w szczególności korę mózgową, która stanowi centrum procesów myślenia. Tak więc poprzez dźwięk docieramy do pewnych obszarów naszego mózgu i pobudzamy lub hamujemy ich aktywność skutkiem czego poprzez świadome sterowanie tymi procesami uzyskujemy porządane oddziaływania terapeutyczne. Zakres zastosowań metody Tomatisa jest niezwykle szeroki, a spektrum jej oddziaływań imponujące.

Trening składa się z sesji słuchania oraz pracy głosem. Poprzedzony jest testem uwagi i lateralizacji słuchowej, który mierzy odpowiedzi na poszczególne częstotliwości, zdolność do rozróżniania dźwięków oraz dominację ucha. Następnie przeprowadzany jest szczegółowy wywiad z rodzicami. Na tej podstawie opracowuje się program i ilość sesji, dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka. Proces kształcenia uwagi słuchowej monitorowany jest w trakcie trwania treningu.

Długość trwania programu terapeutycznego różni się w zależności od stopnia nasilenia problemów. Minimalny wymiar treningu i stymulacji słuchowej wynosi:

Około 80% autystycznych dzieci i dorosłych reaguje pozytywnie na program stymulacji słuchowej wg Metody Tomatisa. Nie jest to jednak metoda zapewniająca wyleczenie, jednakże w połączeniu z innymi terapiami może ona poprawić jakość życia autystycznych dzieci. Obserwowane zmiany dotyczą najczęściej:

Celem programu treningu słuchowego, opracowanego celowo dla osób cierpiących na autyzm, jest rozwój lub ponowne ustanowienie komunikacji, która została utracona lub zaburzona. Ucho i jego wiele funkcji, jak wskazuje Tomatis, odgrywa w tej kwestii zasadniczą rolę. 

Jednym z celów programu jest regulacja funkcji przedsionka i ułatwienie integracji sensorycznej. Stanowi to pierwszy krok do przywrócenia komunikacji. Pragnienie mówienia łączy się z chęcią słuchania i komunikowania. Odzyskanie chęci do „włączenia się” i słuchania jest więc kluczem do przywrócenia komunikacji ze światem zewnętrznym i samym sobą. Sposobem na rozbudzenie chęci do słuchania jest zastosowanie w terapii głosu matki. Słuchanie rozpoczyna się wcześnie w rozwoju płodowym, płód słuszy głos matki i reaguje na niego, dlatego można używać głosu matki w celach terapeutycznych. Słuchanie jego filtrowanej wersji daje dziecku możliwość „przeprogramowania”.

„Powiedz mi jak mówisz, czytasz i piszesz, a powiem ci jak słuchasz”.

Dr. Alfred Tomatis opracował skuteczną metodę reedukacji dzieci z dysleksją i problemami z nauką. Odkrył, że dysleksja pochodzi m.in. od upośledzenia słuchania i dlatego też może ona być reedukowana poprzez przywrócenie zdolności słuchania. Ucho odgrywa fundamentalną rolę w rozwoju umiejętności językowych i tylko dobra integracja języka mówionego umożliwi rozwój zdolności czytania i pisania. Aby dobrze słuchać, ucho musi być zdolne do prawidłowej analizy dźwięków. Dzieci dyslektyczne nie potrafią dobrze tego robić.

Sesje terapeutyczne polegają na treningu za pomocą Elektronicznego Ucha w celu skorygowania zaburzeń słuchania.

Terapia oferuje osobom z dysleksją sznsę korzystania w pełni ze swojego potencjału i kreatywności. Tradycyjne metody uczenia sprawdzą się, gdy zostaną dobrze rozwinięte umiejętności słuchania.

Badania audiologiczne wskazały, że różne języki wykorzystują odnienne zakresy częstotliwości dźwięku. Nie czas aby omawiać w tym miejscu przyczyny tego zjawiska. Wykres prezentuje cztery europejskie języki i wykorzystywane przez nie zakresy częstotliwości dźwięku. Jak wykazały sześćdziesięcioletnie badania Tomatisa nasze narządy mowy i słuchu przystosowane są do środowiska dźwiękowego w jakim się wychowujemy i żyjemy. Dlatego wyczuleni jesteśmy na barwę, melodykę i dźwięki ojczystego języka. W pewnym sensie nasz mózg ignoruje dźwieki języków obcych traktując je jako „szum tła”. To oczywiście daleko idące uproszczenie.

Sytuacja zmienia się dość radykalnie gdy świadomie chcemy ten proces odwrócić ucząc się języka obcego. Tomatis dowiódł, że można usprawnić ten proces poszerzając zakres słyszenia. W ten sposób zostajemy wtórnie przygotowani do percepcji dźwięków z zakresów charakterystycznych dla innych języków.

Proces ten przenoszony jest również na zdolność do wypowiadania słów. Francuzki badacz sformułował miedzy innymi prawo mówiące o tym, iż nie jesteśmy w stanie wypowiedzieć dźwięków, których nasze ucho nie usłyszy. W taki to sposób wspomaganie zdolności słyszenia przenosi się na umiejętności językowe.

Autor: mgr Danuta Woszczyńska

Alfred Tomatis (1920-2001) był francuskim otolaryngologiem, synem znanego śpiewaka operowego. Prowadził on badania nad związkiem pomiędzy słuchem, głosem, mową i językiem. W latach 40-tych XX wieku Tomatis zaczął zajmować się zagadnieniem zawodowych uszko­dzeń słuchu. Wykonując badania audiometryczne u pracowników fabryki amunicji stwierdził, że u wielu z nich występuje pohałasowe uszkodzenie słuchu. Uwagę Tomatisa zwrócił fakt, że osoby te często zgłaszały problemy z głosem. Jak wspomniano, Tomatis był synem śpiewaka operowego i stąd jako otolaryngolog, często leczył również kolegów swojego ojca, śpiewaków operowych, którzy zgłaszali się do niego z problemami głosowymi. Tomatis skojarzył dwa fakty i u śpiewaków operowych również zaczął wykonywać badania słuchu. Ku swemu zaskoczeniu stwierdził, że u wielu z nich występowały uszkodzenia słuchu bardzo podobne do tych, które stwierdzał u robotników fabryki. Tomatis uważał, że uszkodzenie słuchu u śpiewaków było spowodowane długim przebywaniem w głośnym otoczeniu, m.in. również wytwarzaniem przez samych śpiewaków głosu o znacznym natężeniu.

Na podstawie swoich obserwacji Tomatis wysnuł wniosek, że zarówno u pracowników fabryki, jak i u śpiewaków operowych bezpośrednią przy­czyną zaburzeń głosu był niedosłuch. Osoby z uszkodzonym słuchem nie były bowiem w stanie dobrze kontrolować swojego głosu. Tomatis zauważył, że u śpiewaków operowych uszkodzenie słuchu obejmowało głównie częstotliwości powyżej 2000 Hz. Wykonując badanie akustyczne ich głosu zauważył, że był on ubogi w częstotliwości wyższe niż 2000 Hz. Tomatis skonstruował więc urządzenie, które pozwalało na wybiórcze zwiększenie natężenia „brakujących częstotliwości”, tak aby śpiewak mógł je słyszeć podczas śpiewu. Zaobserwował, że powodowało to natychmiastową poprawę jakości głosu i równoczesne pojawienie się brakujących częstotliwości w głosie śpiewaka.

Z metody Tomatisa korzystało wielu znanych śpiewaków i aktorów, m.in. Maria Callas, Romy Schneider oraz Gerard Depardieu.

Trzy prawa Tomatisa

Tomatis zawarł wnioski ze swoich obserwacji w tzw. trzech prawach Tomatisa.

Efekt zmiany jakości głosu pod wpływem zmiany sposobu słyszenia został nazwany efektem Tomatisa i oficjalnie potwierdzony przez francuską Akademię Nauk w 1957 r. Za swoje osiągnięcia Tomatis otrzymał wiele nagród, m.in. złoty medal w Brukseli przyznawany za działalność naukową (1958 r.).

We wstępnym etapie badań Tomatis skupił się na wpływie uszkodzeń słuchu typu zmysłowo­nerwowego (odbiorczego) na jakość głosu. Prowadząc dalsze badania nad wzajemną zależnością między słuchem a głosem zaobserwował, że na jakość głosu wpływają nie tylko organiczne uszkodzenia słuchu, lecz również zaburzenia słuchania, czyli uwagi słuchowej. Tomatis wprowadził rozróżnienie między dworna procesami: słyszeniem a słuchaniem.

Słyszenie jest procesem biernym (recepcją dźwięku) i zależy od stanu obwodowej części narządu słuchu, tzn. komórek słuchowych w uchu wewnętrznym i nerwu słuchowego. Słuchanie (uwaga słuchowa) jest procesem aktywnym. W uproszczeniu można powiedzieć, iż jest to umiejętność świadomego odbierania bodźców dźwiękowych, wydobywania sygnałów istotnych i odrzucania nieistotnych oraz czerpania z nich informacji o otaczającym świecie. Jakość uwagi słuchowej zależy przede wszystkim od funkcjonowania ośrodkowych struktur układu słuchowego oraz przepływu informacji między różnymi ośrodkami w mózgu.

Tomatis uważał, że na jakość uwagi słuchowej wpływa również działanie struktur obwodowej części narządu słuchu. Przypisywał dużą rolę czynności mięśnia strzemiączkowego, który stanowi wg niego obwodowy „filtr” docierającej informacji dźwiękowej. Słuchanie jest umiejętnością, która kształtuje się przez całe życie człowieka i może podlegać treningowi. Nawet osoby z prawidłowym wynikiem badania audiometrycznego mogą mieć problemy ze słuchaniem.

Wg Tomatisa słuchanie jest wyrazem chęci komunikowania się z otoczeniem, otwarciem się na świat zewnętrzny. Przyczyną powstawania zaburzeń uwagi słuchowej mogą być, np. traumatyczne przeżycia emocjonalne, powodujące „zamknięcie się” na otaczający świat. Innym powodem może być czasowe lub stałe odcięcie od świata dźwięków (np. nawracające zapalenia uszu u dzieci).

Tomatis zauważył, że nie tylko problemy ze słyszeniem, (czyli organiczne uszkodzenia słuchu) wpływają na jakość głosu i mowy. Podobny efekt mogą wywierać zaburzenia słuchania. W takim przypadku dźwięk odbierany jest przez obwodowy układ słuchowy, jednak informacja zawarta w nim nie jest prawidłowo wykorzystana i przetworzona. Zachodzi więc proces recepcji dźwięku, lecz zaburzona jest jego analiza i percepcja.

Okazuje się, że ważną rolę w procesie słuchania odgrywa tzw. lateralizacja słuchowa. Prawe ucho słucha w nieco inny sposób niż ucho lewe. Wynika to z faktu, że prawa i lewa półkula naszego mózgu zawiadują innymi umiejętnościami. Lewa półkula nazywana jest racjonalną. W niej u zdecydowanej większości osób znajdują się ośrodki mowy. Prawa półkula zwana jest emocjonalną i niewerbalną. Odpowiada za całościowe ujmowanie pojęć, wyobraźnię przestrzenną, percepcję muzyki oraz procesy emocjonalne. Większość włókien nerwowych nerwu słuchowego krzyżuje się, tak więc większość informacji z prawego ucha trafia najpierw do lewej półkuli, natomiast większość informacji z ucha lewego trafia początkowo do prawej półkuli mózgu. Następnie informacja jest przekazywana poprzez włókna kojarzeniowe i następuje "wymiana" informacji między półkulami. Skrzyżowany szlak słuchowy jest jednak najszybszy i najbardziej efektywny.

Według Tomatisa prawidłową, fizjologiczną lateralizacją jest lateralizacja prawouszna. O ile osoby prawo uszne odbierają przede wszystkim treść wypowiedzi, (co jest korzystne, podczas komunikowania się), to osoba lewouszna w pierwszej chwili zupełnie nieświadomie zwraca uwagę na zabarwienie emocjonalne wypowiedzi. Tomatis uważał, że ten emocjonalny filtr może wpływać niekorzystnie na jakość komunikacji. Powszechnie znane jest zjawisko wpływu (najczęściej ne­gatywnego) emocji na jakość głosu i mowy (np. nasilenie jąkania lub zaburzenia głosu w stresującej sytuacji). Tomatis uważał, że lewouszność może predysponować do wystąpienia różnego rodzaju zaburzeń komunikacji.

Tomatis uważał, że dźwięk spełnia nie tylko funkcję informacyjną, lecz również stanowi „ener­getyczny pokarm” dla mózgu. Wiadomo, że nasz mózg wymaga stymulacji sensorycznej. Doświadczenia z deprywacją sensoryczną (człowiek jest pozbawiany dopływu wszelkich bodźców z otoczenia) wykazują, że istota ludzka nie jest w stanie wytrzymać przez dłuższy okres braku bodźców. Mózg wymaga "karmienia" go bodźcami w odpowiedniej dawce i o odpowiedniej jakości, co powoduje stan podstawowego pobudzenia, przygotowującego go do dalszej aktywności. Tomatis uważał, że układ słuchowy jest najważniejszym dostarczycielem energii do mózgu i powoduje większą stymulację kory mózgowej niż, którykolwiek z pozostałych zmysłów. Zaburzenia zarówno słuchu, jak i uwagi słuchowej mogą prowadzić do obniżenia stymulacji mózgu i zmniejszenia efektywności przetwarzania bodźców.

Tomatis uważał, że szczególnie energetyzujące są dźwięki o dużej zawartości wysoko częstotliwościowych harmonicznych, co wynika z budowy zarówno obwodowej, jak i ośrodkowej części narządu słuchu, gdzie struktury odpowiedzialne za recepcję i percepcję wysokich częstotliwości są szczególnie rozbudowane. Szukając kategorii dźwięków, które miałyby najkorzystniejszy wpływ na układ słuchowy Toma­tis sięgnął m.in. po muzykę Mozarta i chorały gregoriańskie.

W przypadku organicznych uszkodzeń słuchu spowodowanych uszkodzeniem komórek słu­chowych lub nerwu słuchowego nie jest możliwe odtworzenie fizjologicznych mechanizmów słyszenia (tzn. zregenerowania uszkodzonych elementów). W przypadku zaburzeń słuchania, zależnych w głównej mierze od procesów zachodzących w ośrodkowym układzie nerwowym, często nie są one spowodowane organicznymi uszkodze­niami mózgu, lecz nieprawidłowym funkcjonowaniem pewnych struktur. Stąd możliwe jest wytrenowanie pewnych umiejętności poprzez trening słuchowy. Służy temu właśnie opracowana przez Tomatisa metoda. Metoda Tomatisa jest metodą treningu słuchowego przeprowadzanego za pomocą urządzenia zwanego elektronicznym uchem. Składają się na nią sesje słuchania materiału dźwiękowego oraz konsultacje dodatkowe wraz z oceną audio-psycho-fonologiczną. Metoda ma zastosowanie u osób, u których stwierdza się zaburzenia uwagi słuchowej.

U dzieci: 

Autor: Joanna Ratyńska, Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu 2002.

Zaburzenia głosu i mowy stanowią ważny problem kliniczny. Częstość występowania wad mowy udzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym wynosi 20–30%. Około 1% całej populacji jąka się. Nie mniej ważny problem kliniczny stanowią zaburzenia głosu, które są częste zarówno w populacji osób dorosłych, jak i dzieci. Według niektórych autorów zaburzenia głosu mogą występować aż u 50% populacji dzieci w wieku szkolnym. Terapia zaburzeń głosu i mowy jest często trudna, a jej efekty są niepewne i nie zawsze trwałe. Dlatego poszukuje się wciąż nowych metod, które mogłyby zwiększyć skuteczność stosowanych obecnie sposobów terapii. Jedną z takich metod jest Metoda Tomatisa.

 

Metoda Tomatisa (stymulacja audio–psycho–lingwistyczna) oparta jest na pracach francuskiego otolaryngologa i foniatry A. Tomatisa. Metoda ta pozwala badać uwagę słuchową, tzn. zdolność wybiórczego nastawienia analizatora słuchowego na określony rodzaj bodźców. Uwaga słuchowa jest więc wyższą funkcją słuchową, która umożliwia świadomy odbiór informacji dźwiękowych, nadanie im znaczenia oraz, na drodze sprzężenia zwrotnego, podjęcie adekwatnych działań wodpowiedzi na otrzymaną informację dźwiękową. Uwaga słuchowa umożliwia zatem skuteczną komunikację z otaczającym światem. Funkcja ta może być zaburzona u osób, u których wyniki badań audiometrycznych są całkowicie prawidłowe. Oznacza to, że osoba taka „słyszy”, ale „nie słucha”. Słyszenie jest bowiem procesem biernym i zależy od stanu narządu słuchu. Jeżeli narząd słuchu jest uszkodzony, mogą istnieć problemy ze słyszeniem pewnych dźwięków. Słuchanie (uwaga słuchowa) jest natomiast procesem aktywnym. Słyszenie jest więc funkcją, która zależy od stanu narządu słuchu, słuchanie jest umiejętnością, która rozwija się przez całe życie człowieka.

 

Ważną rolę w procesie słuchania odgrywa tzw. lateralizacja słuchowa. Każdy z nas preferuje posługiwanie się jedną z rąk (najczęściej prawą). Taka preferencja istnieje również dla nogi, oka a także ucha, choć w tym ostatnim przypadku jest to proces, którego najczęściej sobie nie uświadamiamy.

 

Według Tomatisa, prawidłową, fizjologiczną lateralizacją jest lateralizacja prawouszna. O ile osoby prawouszne odbierają przede wszystkim treść wypowiedzi (co jest korzystne podczas komunikowania się), to osoba lewouszna wpierwszej chwili, zupełnie nieświadomie, zwraca uwagę na zabarwienie emocjonalne wypowiedzi. Tomatis uważał, że ten „emocjonalny filtr” może wpływać niekorzystnie na jakość komunikacji. Powszechnie znane jest zjawisko wpływu (najczęściej negatywnego) emocji na nasilenie zaburzeń głosu i mowy (np. nasilenie jąkania lub zaburzenia głosu w stresującej sytuacji). Tomatis uważał, że lewouszna lateralizacja słuchowa może predysponować do wystąpienia rożnego rodzaju zaburzeń głosu i mowy.

 

Badania przeprowadzone przez Tomatisa wykazały, że zaburzenia uwagi słuchowej mogą leżeć u podstaw wielu innych zaburzeń, takich jak zaburzenia zachowania, problemy szkolne, trudności z czytaniem i pisaniem (dysleksja, dysgrafia), zaburzenia emocjonalne, wady wymowy i zaburzenia płynności mowy oraz zaburzenia głosu. Właściwa kontrola słuchowa jest niezbędna do prawidłowej emisji głosu oraz produkcji mowy, gdyż sprzężenie pomiędzy układem słuchowym i narządem głosu i mowy pozwala na stałą modyfikację własnej wypowiedzi i dostosowanie jej do potrzeb komunikacyjnych. Zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej stwierdza się uznacznego odsetka pacjentów z zaburzeniami głosu i mowy, m.in. z jąkaniem, opóźnionym rozwojem mowy, wadami wymowy, w chrypkach dziecięcych będących rezultatem nadużywania głosu przez dziecko, w zaburzeniach głosu spowodowanych niewłaściwym używaniem głosu u osób dorosłych (m.in. pracujących głosem). Z przeprowadzonych badań wynika, że zaburzenia lateralizacji słuchowej występowały u 97% osób jąkających się. Pilotażowe badania przeprowadzone w Instytucie Fizjologii i Patologii Słuchu wykazały, że praktycznie u wszystkich pacjentów z czynnościowymi zaburzeniami głosu występowały różnego typu zaburzenia uwagi i lateralizacji słuchowej.

 

Tradycyjne metody terapii zaburzeń głosu i mowy obejmują: w przypadku zaburzeń głosu – leczenie farmakologiczne lub zabiegowe, rehabilitację głosu i fizykoterapię, w przypadku zaburzeń mowy – terapię logopedyczną. W obu przypadkach wskazana może być dodatkowo terapia psychologiczna. W większości przypadków terapia zaburzeń głosu i mowy jest działaniem z zewnątrz, prowadzonym przez terapeutę, mającym na celu modyfikację zachowania pacjenta. Jednakże aby moc zmodyfikować zachowania pacjenta, musi on być świadomy popełnianych przez siebie błędów oraz potrafić przyjmować prawidłowe wzorce przekazywane przez terapeutę. Oznacza to, że pacjent musi umieć słuchać – zarówno siebie, jak i komunikatów z zewnątrz. Metoda Tomatisa pozwala polepszyć umiejętność kontroli słuchowej. Metoda ta nie zastępuje terapii logopedycznej lub foniatrycznej, lecz jest ich uzupełnieniem i wpływa na zwiększenie ich skuteczności.

 

Terapia Metodą Tomatisa może być prowadzona u pacjentów z różnorodnymi zaburzeniami głosu i mowy, w których można podejrzewać komponent audiogenny. Są to:

Podstawą kwalifikacji pacjenta do terapii tą metodą jest test uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej. Badana jest w nim uwaga słuchowa na dźwięki przewodzone drogą powietrzną i kostną, lateralizacja słuchowa, dyskryminacja wysokości dźwięku oraz umiejętność lokalizacji dźwięku.

U osób, u których stwierdza się zaburzenia uwagi słuchowej i lateralizacji słuchowej, istnieje możliwość ich poprawienia. Terapia polega na słuchaniu odpowiednio przygotowanego materiału dźwiękowego przez specjalne słuchawki, gdzie dźwięki podawane są drogą powietrzną oraz kostną. Program stymulacji obejmuje zazwyczaj od 60 do 120 seansów przeprowadzanych w 3 sesjach. Jeden seans to 30–minutowy blok dźwiękowy. Dziennie odbywa się 4–6 seansów. Rozkład sesji ma najczęściej następujący przebieg:

Pierwsza sesja obejmuje tzw. pasywną fazę terapii, w czasie której stosowana jest najczęściej muzyka gregoriańska i muzyka Mozarta, filtrowana w odpowiedni sposób. Muzyka stanowi materiał dźwiękowy i wybrana została ze względu na swoje spektrum częstotliwościowe działające pobudzająco na funkcje słuchowe. Na dalszych etapach terapii wymagany jest aktywny udział pacjenta, np. czytanie. Terapia Metodą Tomatisa może być prowadzona jedynie przez wykwalifikowanego terapeutę posiadającego certyfikat ukończenia kursu dla terapeutów tej metody.

 

 

Trzy serie terapii stanowią całość. W celu osiągnięcia optymalnego i trwałego efektu konieczne jest przeprowadzenie wszystkich etapów terapii, nawet jeśli testy wykonane pomiędzy poszczególnymi seriami wykazują znaczną poprawę uwagi i lateralizacji słuchowej. Terapia jest zakończona po trzeciej serii stymulacji. W przypadku gdy po zakończeniu terapii nie uzyskuje się zadowalającego efektu poprawy uwagi i lateralizacji słuchowej, możliwe jest powtórzenie stymulacji lub pewnych jej etapów po minimum 6 miesiącach przerwy od zakończenia trzeciej serii. Należy pamiętać, że terapia Metodą Tomatisa jest terapią wspomagającą u pacjentów z zaburzeniami głosu i mowy. Jednocześnie ze stymulacją Metodą Tomatisa powinna być prowadzona, w zależności od typu zaburzenia występującego u pacjenta, terapia logopedyczna, foniatryczna i psychologiczna.

Herzyk A.: Asymetria i integracja półkulowa a zachowanie, UMCS, Lublin 1992

Kurkowski Z. M., Ratyńska J., Szkiełkowska A., Markowska R., Szurlej M.: Zaburzenia uwagi i lateralizacji słuchowej u osób z guzkami fałdów głosowych, IX Konferencja Naukowo–Szkoleniowa Sekcji Foniatrycznej PTOL w Książu, 16–18 czerwca 2000, praca złożona do druku w Otolaryngologii Polskiej

Lindsay P. H., Norman D. A.: Procesy przetwarzania informacji u człowieka, PWN, Warszawa 1984

Obrębowski A.: Zaburzenia głosu śpiewaczego, W: Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, PZWL, Warszawa 1992

Obrębowski A.: Zaburzenia głosu w wieku rozwojowym (dysfonia dziecięca), W: Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, PZWL, Warszawa 1992

Styczek I.: Logopedia, Warszawa 1979

Szkiełkowska A., Ratyńska J., Markowska R., Kurkowski Z. M., Skarżyński H.: Czynniki predysponujące do jąkania – charakterystyka grupy pacjentów Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu w Warszawie, Audio - fonologia 2001, XX, 99–104

Tomatis A.: L’oreille et le langage, Editions du Seuil, Paris 1991

Tomatis A.: L’oreille et la voix, Robert Laffont, Paris 1987

Tomatis A.: L'oreille et la vie, Robert Laffont, Paris 

1990 © Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu 2002

Poniższy kwestionariusz ma charakter uproszczonego narzędzia przesiewowego. Na jego podstawie nie może być formułowana wiążąca diagnoza.

Wstępny kwestionariusz diagnostyczny, sprawdza, czy trudności dziecka mogą być związane z zaburzeniami przetwarzania bodźców słuchowych. Po otrzymaniu 3–4 pozytywnych odpowiedzi wskazane jest przeprowadzenie szczegółowej diagnozy proponowanej w treningach słuchowych.